SEYİD YƏHYA ƏŞ-ŞİRVANİ ƏL BAKUVİ VƏ ŞƏFA ƏL ESRAR (SUFİLİYİN SİRLƏRİ) ADLI ƏSƏRİ

SEYİD YƏHYA ƏŞ-ŞİRVANİ ƏL BAKUVİ VƏ
                              ŞƏFA ƏL ESRAR (SUFİLİYİN SİRLƏRİ) ADLI ƏSƏRİ                         
Elm Neşriyat Bakı-2010
 (Azerbaycan Türkçesinde)

ÖN SÖZ

Hicri təqvimin başlangıcından on səkkiz il sonra (739-cu ildə) İslam mədəniyeti ilə tanış olan Azerbaycan halqı, bu dinin yüksək dəğərlərini az bir müddət içində müşahədə ətmiş və bu medeniyet dairesinə öz istəğiylə gönüllü olaraq girmiştir. İslam dini Azərbaycanda böyük inkişaf göstermiş və bu mədəniyyət sahasında büyük şahsiyyətlər yətiştirərək insanliq içün dəğərli əsərlər məydana gətirmişdir. XX –ci əsrə kadar dəvam ədən bu sürəctə Zəncanlı, Həmədanlı, Sührəvərdli, Təbrizli, Maragalı, Ərdəbilli, Əbhərli, Şəbüstərli, Bərdəli, Nahcuvanlı, Gəncəli, Qarabağlı, Şəkili, Lənkəranlı, Astaralı, Bakılı, Dərbəndli, Tiflisli, Qazaqlı, Qubalı, Qəbələli...vd. birçok müsəlman dövlət hadimi, alim, ədib, həkim, sənətkar və sufi yətişmişdir.

Türk-İslam tefekkür hayatına önemli bir zenginlik ve derinlik kazandıran tasavvuf hareketler, Orta Asya-Horasan bölgesi yanında, önemli ölçüde Azerbaycan’dan beslenmiştir. Azerbaycan tasavvufu felsefe, edebiyat, sanat, tarih ve diğer açılardan çok bereketli bir geçmişe sahiptir. IX-X –cu əsirlərdə başlayan sufi cərəyanları Azərbaycan tarix və mədəniyyətində müsbət yöndə böyük təsirə malik olmuşdur. Azərbaycan sufiliyinin fəlsəfi-fikri yapısı, tarixi inkişaf səyri və mahiyətini tam olaraq öyrənmədən Azərbaycan tarixini, mədəniyyətini, edəbiyyatını, fəlsəfəsini, sənətini, məmarisini, folklorünü, dini tarixini və daha birçok səhalarını tam olaraq anlamaq mümkün olmayacaqdır.

Son asırlarda Azerbaycan’ın yaşadığı siyasi-ideolojik yapı bu zengin mədəni mirasın ətraflıca araştırılmasına imkân vermediği üçün ortaya çixarılmamış böyük bir qismi meçhul qalmıştır. Bu zəngin mirasın araştırılarak ortaya çıkarılması, bölgenin tarih ve kültürüne hizmet edecek, medeniyetimize kattığı zenginlikleri gözler önüne serecek ve birçok bilinmeyeni gün ışığına çıkaracaktır.

XV əsr sufisi və müəllifi Seyid Yəhya Bakuvinin “Şəfa əl Əsrar” adlı əsəri Azərbaycan təsəvvüf ədəbiyyatının ən gözəl nümunələrindəndir. Bəlkə də təsəvvüf sahəsində Azərbaycan dilində yazılmış ilk nəsr əsərdir. Həm məzmun, həm də, dil baxımından böyük əhəmiyyətə sahibdir. Əsər Azərbaycan mədəniyyəti incilərindən qəbul ediləcək keyfiyyətdədir. Yazıldığı dövrün dilini, dini-təsəvvüfi anlayışını, ictimai-fikri mahiyyətini özündə əks etdirməkdədir. Təsəvvüf fəlsəfəsi və əlminin bütün xüsusiyyətlərini ehtiva etməkdədir. Xüsusilə də Xəlvətiyyə sufi məktəbinin fəlsəfi dünyasını, maddi və mənəvi quruluşunu pedagojik və psixolojik yapısını göstərərək bu sufi məktəbini bütün yönləri ilə anlamamızı təmin edəcək bilgiləri ehtiva etmektedir. Sufilik araşdırmacıları üçün bu əsər mütləq müraciət ediləcək birinci qaynaqdır.

Bundan 550 yıl önce Bakıda Seyid Yəhya əş-Şirvani el-Bakuvi tarafından yazılan Şəfa əl Əsrarın nüsxələri birçok əsərlə bərabər kəçən asırların dağdağası içində itmişdir. Ancaq onun XV. Asırda Osmanlı Türkiyəsindən gələn müridleri tarafından İstanbula aparılan ve burada Süləymaniyə Kitapxanasında mühafizə olunan bir nüshası günümüzə gelebilmiştir. XVI asrın sonlarında köçürüldüğü anlaşılan bu nüshayı yazan hattat onu sayfaları dağılmış ve cırılmış bir halde bulmuş ve yeniden yazmıştır.

1999 yılından itibarən Səyid Yahya haqqında məraqlanmaya başlayanda bu əsəri görmemiz üzerine mövzunun nə dənli büyük olduğunu dərk ələdik və bunun üzərinə Seyyid Yahya araştırmalarına başlama kararına gəldik. Eserin tercüme ve sadeleştirme işi zaman zaman kesintiye uğrasa da son iki ildə ısrarla devam ettirerek tamamlamış bulunuyoruz. Bu dəğərli əsərin daha iyi anlaşılması için baş qısmına təsəvvüfün mənası, mahiyəti və inkişaf sürəci, Azərbaycanın qısa təsəvvüf tərixi və Şəfa əl əsrar ilə müəllifi S.Yəhya Şirvani Bakuvi haqqında yığcam məlumat vərildi. Ayrıca əsərin sonunda bir lügətcə və istifadə ədilən mənbələr əlavə edildi. Əsərə ad vərərkən  müəllifin “Şəfa əl Əsrar” adı əynən saxlandı, ancak oxucunun əsərin mahiyetini anlaması məqsədi ilə “Sufiliğin sirləri” sözü ilave edildi.

Əhlinin məlumu olduğu üzərə təsəvvüfi əsərlərin sadəcə luğətlərdən istifadə ilə anlaşılması mümkün dəyildir. Sufiliyin özünə məxsus bir tərminolojisi vardır. Bununla birlikdə hər sufinin də öz tərminolojisi vardır. Səyid Yəhya gibi məktəb qurmuş bir sufinin də özünə məxsus zəngin bir lisanı vardır. Bakuvinin lisanını çözməyə əsərin hazırlanmasında böyük bir diqqət vərdiyimiz bilinməlidir. Onun düşüncələrinin tam olaraq anlaşılması ən əvvəlinci vəzifə olaraq qarşımızda durmaqda idi. əks təkdirdə onu dəmədiyi sözlər və qəsd ətmədiyi mənalarla danışdırmaq kimi vaballı bir iş görülmüş olardı. Mənəvi məsuliyyəti olan və müəllifə hörmətsizlik sayılacaq böylə bir əməldən saqınmaya ciddi cəhd əylədik. Bu xəssasiyyətimiz əsərin birçok kərrə redaktesinə və nəşrinin uzun müddət gəcikməsinə səbəb oldu. Buna rağmən yənə də bəzi xətalarımız olmuş olabilir. Bundan ötrü müəllifin ruhaniyyətindən bağışlanma dilərkən xətalarımızı bildirən oxuculara minnəttar olacağımızı bildirmək istərim.

    

“Şəfa əl Əsrar” dərin bir təsəvvüfi-fəlsəfi təfəkkürə sahibdir. Əsərdə mürşid-mürid əlaqələrinə dair şəfqətli bir həkimin xəstəsinin şəfa tapması üçün çırpınışları müşahidə edilir. Burada xəstə, mənəvi dərdlərə düçar olmuşdur. Mürşid həkim onu şəfqətlə qucaqlayır və xəstə ruhunu mərhələ-mərhələ şəfa sirləri ilə müalicə edərək səhhətin zirvəsinə qaldırır. Bununla da kifayətlənmir, ona bütün şəfa sirlərini öyrədərək həkim dərəcəsinə çatdırır.

Seyid Yəhya Bakuvi sağlam köklərimizdir, doğru düşüncəmizdir, zəngin mənəviyyatımızdır, tarixi irsimizdir. O, bizə əsl bizdən xəbər verir. Pozulmamış, deformasiya olmamış, xarab olub təhrif edilməmiş əsl bizdən. Bizim dilimizlə, bizim ruhumuzla danışır. Yad və yabançı fikirlər söyləmir. Zəhərli acı fikirlər deyil, təmiz, duru, saf və şirin fikirlər deyiir. Onun sistemi və yolu dövrümüzün insanına uzaq və köhnə gələ bilər. Əslində o, fikrən, qəlbən, mənəvi dünyası etibarilə ölümsüzlər arasındadır. O insanı aldatmaq üçün məntiq oyunları qurmur, zahiri batini bir, aldatmayan həqiqətdən bəhs edir. Yaratılışımızdan fitrətimizdən, daxili aləmimizdən xəbər verir. Ruhumuzu, qəlbimizi və düşüncəmizi təmizləmə arıtma və arındırma yollarını göstərir. Hərislikdən, kinlərdən, nəfsani həvəs və arzulardan düşmənliklərdən xilas olma yollarını göstərir. Bəşəriyyət üçün faydalı, xeyirli, düzgün olmağımızı istəyir. Halal yeməyi, doğru danışmağı, düzgün iş görməyi nəsihət verir. Məhəbbət, hörmət, şəfqət, köməkləşmə və səmimiyyət təlqin edir. Ruhumuzun mənəvi şifrələri onun sözlərində gizlidir. Onun fikir dünyasına səyahət etmək, arzu etdiyi məhəbbət dünyasını tanımaq üçün onun aləminə girmək lazımdır. O bizə şərh etdiyi dünya görüşü ilə bizin əslimizə dönməyimiz üçün səsləməklə yanaşı bütün bəşəriyyətə qurtuluş müjdələri göndərir. Hz. Muhammədin (s.ə.s.) yolunda dosdoğru gedərək İmam Buxaridən İmam Əbu Hənifəyə, Hz. Əlidən Cəfəri-Sadiqə, Sührəverdidən Nizami Gəncəviyə, Əhməd Yəsəvidən Yunus Əmrəyə,  Mövlanədən Şəmsi Təbriziyə uzanan sağlam və səhih bir mədəniyyət dünyasını bizlərə göstərir.

Seyid Yəhya sonsuzdan gələn və sonsuzluğa gedən sonsuzluq karvanının böyük bir sarvanıdır. 

Bu eserin ortaya çıkarılması ve neşrədilməsi için yapılan cəhdlər Azərbaycan mədəniyətinə bir hizmət olarak dəğərləndirilməlidir. Bununla zəngin bir tarixi-mədəni mirasa sahib olan Azərbaycan mədəniyəti literatürünə güzəl bir səhifə ilavə olunduğuna inanıyoruz. Böylə bir hizmətə nəil olmaqdan ötürü büyük bir bahtiyarlık hissəttiğimizi ətiraf ətmək istərim. Bu münasəbətlə bu əsərin bundan sonra Azərbaycan ədəbiyatına və fəlsəfəsinə yəni töhfələr qazandıracaq birçok sufi klasiğinin -başda Bakuvinin diğər əsərləri olaq üzərə- nəşrinin və tədqiqinin xəbərcisi olduğunu bildirmək istərim.   

            Şəfa əl-Əsrar həm Türkiyə həm Azərbaycan türkcəsində nəşrə hazırlandı. Öncə Türkiyə türkçəsində hazırlanmış olsa da Azərbaycan nəşri daha öncə gərçəkləşdi. Bu əsərin hazırlanmasında yardımcı olan dostlarıma minnəttarlığımı bildirmək istərim. Xususən əsərin dil uygunlaşdırmasını yapan filologiya elmləri doktoru Minəxanım Təkləliyə, əsəri ciddiyətlə rədaktə ədən filologiya elmləri doktoru Nəzakət Məmmədovaya və İlahiyat elmləri namizədi Namiq Abuzərə təşəkkür edərim.

Əsərin yayına hazırlanmasında göstərdiyi fədakaranə dəstəyə görə dəğərli dostum İlham Abbas bəyə ve böyük bir məsuliyyətlə nəşrə hazırlayan İsmail Allahverdi beye öz dərin təşəkkürlərimi arz ədərim.

Bakı, 2010

Mehmet Rıhtım