SEYYİD YAHYA BAKUVİ YILI AÇILIŞ TEDBİRLERİ VE ŞİFAÜ'L-ESRAR'IN İKİNCİ NEŞRİNİN TAKDİMİ

Seyyid Yahya bakuvi yılı açılış konuşmalarından 20.04.2013

http://www.cihan.com.tr/video/AVRASYA-Azerbaycan-da-Bakuvi-yili-etkinliklerle-basladi-CHMTAxNDY2Mi8wLzIvMA==;jsessionid=xKSMKOBxyoPasJl15CHNATbv.undefined

"GEZDİM URUM İLE ŞAMI YUKARI İLLERİ KAMU" YUNUS EMRE AZERBAYCAN'DA MI?

http://www.kardeskalemler.com/mayis2012/bir_gezgin_dervis_yunus_emre.htm

ŞİFA ƏL ƏSRAR HAQQINDA BİR YAZI

http://sbe.cbu.edu.tr/2013-1/40yildirim.pdf

SEYYİD YAHYA BAKUVİ YILI ETKİNLİKLERİ BAŞLADI

20 Nisan 2013 Cumartesi, 18:00http://www.bugun.com.tr


UNESCO'nun Azerbaycan'ın yetiştirdiği önemli mütefekkiri Seyyid Yahya Bakuvi'nin vefatının 550'nci yıl dönümünü olan 2013 yılını "Bakuvi yılı" ilan etmesi çerçevesinde tanıtım etkinliği düzenlendi. Bakü'nün tarihi mekanı İçeri Şehirde; Bakuvi'nin türbesi yanında organize edilen etkinliğe çok sayıda kişi katıldı.

"Seyyit Yahya Mirasının Tanıtılması" temalı etkinlikte ayrıca Bakuvi'nin Şefaül Esrar adlı eserinin tanıtımı yapıldı. Etkinlikte konuşan milletvekili Ganire Paşayeva, Yahya Bakuvi'nin İslam ve tasavvuf tarihinde çok büyük şahsiyetlerden biri olduğunu söyledi. Paşayeva yapılan etkinliği "Yahya Bakuvi'nin ışığına toplanmak" olarak değerlendirdi.

Yahya Bakuvi'nin tanınmasında önemli katkıları olan ve Şefaül Esrar isimli eserini günümüze uyarlayan Kafkas Üniversitesi Öğretim üyesi Dr. Mehmet Rıhtım yaptığı konuşmada Bakuvi'yi neden araştırdığını anlattı. Rıhtım Bakuvi'nin saray içerisindeki türbesi ile ilk karşılaştığında üzerinde “derviş” ibaresinin dikkatini çektiğini aktardı. Rıhtım derviş ile sarayın bir araya gelemeyeceği gerçeğinden yola çıkarak araştırmaya başladığını bildirdi. Rıhtım mekanların da kendilerince bir dilleri olduğunu, sadece okuyabilmek gerektiğini söyledi. Rıhtım" Tarihi bir abide okuyana çok şey anlatır. Bu türbe bana çok şey anlattı ama önce 'beni keşfet' dedi" şeklinde konuştu.

Basına açıklamalarda bulunan Ganire Paşayeva, 2013 yılının UNESCO tarafından Bakuvi yılı ilan edildiğini, bu gelişmenin kendileri için çok önemli olduğunu vurguladı. Paşayeva yıl içerisinde yapılacak etkinliklerin startının Bakuvi'nin türbesi önünde vererek tanıtımına katkıda bulunduklarını söyledi.

SEYYİT YAHYA BAKUVİ KİMDİR?

Azerbaycan tasavvuf tarihinin en önemli şahsiyeti, Türk tasavvufunun en etkili mürşitlerinden Bakuvi, 16 yüzyılın sonlarında Azerbaycan'da doğdu. İyi bir medrese tahsili yanında Şeyh Sadrettin'den de tasavvufi terbiye aldı. Mürşidinin vefatından sonra Bakü'ye gelen Bakuvi, Şirvanşah Halilullah'ın desteği ile saray yakınında dergahını kurdu. Vefat yılı olan 1464'e kadar yetiştirdiği binlerce müritle Azerbaycan, İran ve Anadolu'nun manevi dünyasının mimarlarından oldu

INTERVIEWS - Rıhtım: Bakuvi’s legacy opportunity to promote Azerbaijan worldwide

http://www.todayszaman.com/news-313220-rihtim-bakuvis-legacy-opportunity-to-promote-azerbaijan-worldwide.html

“Bakuvi irsinin öyrənilməsi Azərbaycanın tanıdılması üçün mühüm vasitələrdən biridir”

16 April 2013, Tuesday / BƏYLƏR MƏCIDOV,

YUNESKO 2013-cü ili Azərbaycanda Seyid Yəhya Bakuvi ili elan edib. Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm yerə sahib olan bu dühanın şəxsiyyətinin və mənsub olduğu Xəlvətiyyə təriqətinin ən önəmli tədqiqatçısı Qafqaz Araşdırmalar İnstitutunun rəhbəri, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mehmet Rıhtımdır.

- Mehmet müəllim, təsəvvüf elmi və Azərbaycanda formalaşan ilk sufi məktəblər haqqında qısa məlumat verə bilərsiniz? - Bütün peyğəmbərlər həm də bir vəlidirlər. Həzrəti Məhəmməd Peyğəbərin (s.ə.s) Allah-Təaladan vəhy vasitəsi ilə aldığı nəbiliklə birgə bir də vəlilik xüsusiyyəti vardır ki, təsəvvüfdə buna “Vəlayəti-Əhmədiyyə” deyilir. Peyğəmbər vəfat etdikdə onların nəbiliyi də həyatı ilə birlikdə sona çatır. Amma vəlayət tərəfi özündən sonra ümmətinin içindən seçilmiş müəyyən şəxslərin vasitəsi ilə davam edir. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s) peyğəmbərdən sonra “Vəlayəti Əhmədiyyə”nin ən böyük və mühüm təmsilçisi İmam həzrəti Əli əfəndimiz qəbul edilir. Sufilər Hz. Peyğəmbərin “mən elmin şəhəriyəm, qapısı isə Əlidir” hədisindəki elm sözündən, təsəvvüf elmi mənasına gələn mərifəti anlamışlardır. Bu elmə Hz. Peyğəmbərdən sonra onun mənəvi varisi olan Hz. Əlinin sahib olduğu inancı ilə sufilik yolunun başını ona bağlamışlar. Təsəvvüfün Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s) və səhabələr dövründəki adı zöhd idi. Axirəti dünyadan daha üstün tutmağa, maddiyyata və dünya malına əhəmiyyət verməməyə zöhd deyilir. Zöhd prinsipinə bağlı olaraq yaşayan şəxslərə də zahid deyilir. Zahidlər daha sonrakı dövrdə sufi adını almağa başladılar. Təsəvvüf tarixçiləri tərəfindən IX-XI əsrləri əhatə edən bu dövrə təsəvvüf dövrü deyilir ki, sufiliyin fəlsəfi bir sistem halına gəlməsi bu dövrdə baş vermişdir. XII əsrdən etibarən təsəvvüf cərəyanları məktəbləşərək sufi təriqətlərini meydana gətirdi. Azərbaycanda təriqət termini səhvən məzhəb yerinə işlədilir. Əslində dini ədəbiyyatda təriqət sözü yalnız təsəvvüfi məktəblər üçün istifadə olunur. Pir sözü də təriqət quran sufi şeyxinə deyilir. Sufi başçılarına şeyx, sufilərə də dərviş və mürid deyilir. Azərbaycan bölgəsi tarixən İslam təsəvvüfünün ilk formalaşdığı yerlərdən biridir. Həmin əsrdə burada təşəkkül tapmış ilk məktəb Əbun-Nəcib və Əbu Həfs Sührəverdilər tərəfindən sistemləşdirilən Sührəverdiyyə təriqətidir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, bəhs edəcəyimiz sufi məktəbləri və bu məktəblərin qurucusu olan sufilər öz dövrlərinin yüksək intellektual sinfinə daxil olmuş seçkin şəxsiyyətlər idilər. Onları adi ruhani və ya dilənçi mistiklər hesab etmək böyük səhvdir. Onların əksəriyyəti cəmiyyətdə böyük hörmət qazanmış, yüksək fəlsəfi və bədii xüsusiyyətə malik əsərlər yazan, dövrün universitetlərində dərs verən professorlardı. Hətta onların xanəgahları elmi, fəlsəfi, ədəbi dərslərin keçildiyi institutlardı. Ömər Sührəverdi bir övliya, sufi olmaqla yanaşı, Abbasi xəlifəsi Nasirin müşaviri, hətta sülh müzakirələri aparan uğurlu bir diplomatik misiya sahibi idi. Mətləbə dönərsək, bu şəxs tərəfindən qurulan Sührəverdiyyə sufi məktəbi müsəlman dünyasında həmin əsrdən etibarən geniş yayıldı. Bu məktəbin davamçıları olan azərbaycanlı sufilər tərəfindən XIII əsrdə Əbhəriyyə, XIV əsrdə Zahidiyyə, Səfəviyyə və Xəlvətiyyə təriqətləri qurulmuşdur. Adını çəkdiyimiz bu təriqətlərin hamısının ilk mürşidi peyğəmbər əfəndimizdən sonra Hz. Əliyə qədər uzanır. Bir sufi şeyxinin-mürşidinin özündən başlayaraq geriyə doğru bir öncəsindən dərs almaqla Hz. Əliyədək uzanan sağlam bir silsiləyə sahib olması zəruridir.  - Xəlvətiyyə təriqəti nədir? Bu təriqət Azərbaycanda necə formalaşıb? - Əvvəla, “xəlvət” və “xəlvətilik” sözlərini açıqlayaq. “Xəlvət” sözü Azərbaycan dilində ümumişlək bir sözdür. Amma buradakı mənası bir qədər fərqlidir. Leksik mənası “tənhalıq, yalqızlıq, tək başınalıq” olan bu kəlmə sufi lisanında dərvişlərin təkkə ya da məscid kimi məkanlarda şeyxin izni ilə balaca hücrələrə çəkilərək, daxili saflaşmaya nail olmaq üçün ümumiyyətlə qırx gün müddətində dünyəvi düşüncələrdən tamamən ayrılaraq ibadətlə məşğul olmasıdır. Dərvişlər burada çox az qida qəbul edər, az yatar və vaxtın çoxunu ibadət, zikir və təfəkkürlə keçirərlər. Çilə və ərbəin də adlandırılan bu prinsipin Xəlvətiyyə təriqətində ciddi tətbiqinə riayət edilirdi. Təriqətin qurucusu Pir Ömər, xəlvəti çox sevir və tez-tez xəlvətə çəkilirdi. Buna görə də ona Ömər Xəlvəti, qurduğu təriqətə də Xəlvətiyyə təriqəti deyildi.  Xəlvətiyyə təriqəti XIV əsrdə Azərbaycanın mənəvi mühitində doğulmuş xüsusi və böyük bir irfani məktəbdir. Xəlvətiyyə sufi təriqətinin şeyxlərinin silsiləsi əvvəl bəhs etdiyimiz kimi, Şihabəddin Sührəverdi və onun əmisi və müəllimi olmuş Əbdülqahir Sührəverdiyə qədər gedib çıxır. Bu iki sufi mütəfəkkir Azərbaycanın Zəncan vilayətindəki Sührəverd kəndindəndirlər. Bağdadda təhsil alıb yetişiblər. Bağdadın məşhur “Nizamiyyə” mədrəsəsində həm tələbəlik, həm də müdərrislik (müəllim) etmişlərdir. Xəlvətiyyə təriqəti Sührəverdiyyə məktəbinin davamı olan Qütbəddin Əbhərinin qurduğu Əbhəriyyə məktəbi azərbaycanlı davamçılar Rüknəddin Sincasi, Şihabəddin Təbrizi və Seyid Cəmaləddin ilə Bağdaddan Təbrizə, oradan da Astaraya gəlmişdir. Bu təriqət Elxanilər dövründə böyük sufi Zahid Gilani vasitəsilə də Lənkərana gəlmişdir. Lənkəranın Şıxakəran kəndindəki təkkədə Səfəviyyə təriqətinin başçısı Şeyx Səfi və Xəlvətiyyə təriqətinin başçısı Pir Ömər Xəlvətinin şeyxi Əxi Məhəmməd Şeyx Zahiddən birgə dərs alırdılar. Bundan sonra Xəlvətiyyənin piri Ömər əmisi Əxi Məhəmməd ilə Xarəzmə gedərək təriqət təlimini ondan aldı və şeyx olaraq yetişdi. Bir müddət Misirdə, Məkkədə, Xoyda və Təbrizdə yaşayan bu şeyx axırda əsl vətəninə - Şirvana qayıdaraq Avaxıl kəndində vəfat etdi. Pir Ömər Xəlvətinin nisbəsi qaynaqlarda Lahici olaraq da keçir. Ehtimal ki, mənbələrdə bəhs edildiyi kimi, Lahıc tərəflərinə gedərək buradakı meşələrdə xəlvətə çəkilir və ibadətlə məşğul olurmuş.  - Seyid Yəhya Bakuvi kimdir və onun Xəlvətiyyə təriqətindəki rolu nə olub? - Xəlvətiyyə təriqəti bir sufi məktəbidir. Təriqət içərisində pirlər və şeyxlər vardır. Pirlər məktəbin qurucularıdır ki, onların sayı bir və ya iki olur. Bəzən olub ki, bir pir bir məktəbi qurub, daha sonra başqa biri onu yenidən şəkilləndirib və ona da ikinci pir deyilib. Bir də bu məktəbin yolunu davam etdirən şeyxlər silsiləsi vardır. Xəlvətiyyə təriqətinin ikinci qurucusu “Piri-sani” deyə məşhur olan Seyid Yəhya Bakuvi Xəlvətiyyə təriqətinin şeyxi Sədrəddinlə XV əsrin əvvəllərində Şamaxıda tanış olmuşdu. Seyid Yəhyanın atası Bəhaəddin Şamaxıda çox hörmətli və zəngin bir adamdı və eyni zamanda Şirvanşahlar dövlətində nəqibül-əşraf vəzifəsində idi. O, oğlunun atasının yolunu davam etdirməsini və mirasına sahib çıxmasını istəyirdi. Amma Seyid Yəhya gördüyü bir röyanın təsiri ilə Xəlvətiyyə şeyxinin yanına gedərək sufiliyi qəbul edir. Seyid Yəhya yuxuda görmüşdü ki, böyüklərin olduğu bir məclisdə peyğəmbər əfəndimiz onunla görüşür və “bu sənin mənəvi atandır, onun yolu mənim yolumdur, ona tabe ol” deyərək onu Şeyx Sədrəddinə təqdim edir. Seyid Yəhya oyanan kimi dərhal Şeyx Sədrəddinin yanına gəlir və mürid olur. Bundan sonra o, mədrəsəyə davam etməklə birlikdə təkkəyə də gələcək, təsəvvüfi elmləri öyrənməyə və yaşamağa başlayacaqdır. Pir Ömərdən təxminən bir əsr sonra Seyid Yəhya Şirvani Xəlvətiyyə təriqətini yenidən sistemləşdirmiş və dünyada yayılmasında çox böyük rol oynamışdır. Şeyx Sədrəddin vəfat etməmişdən əvvəl müridlərə Seyid Yəhyanı öz yerinə şeyx seçmələrini tövsiyə edir. Amma müridlər yaşca daha böyük və ahıl olan Pirzadəni gənc Seyid Yəhyadan üstün sayaraq onu şeyx seçirlər. Bu səbəbdən Seyid Yəhya Şirvani Şamaxıdan ayrılır, Şirvanşah Xəlilullahın dəvəti ilə Bakıya gəlir. Şeyxin bura gəlişi ilə Bakı Xəlvətiyyə təriqətinin yeni mərkəzinə çevrilir. Əgər bu gün dünyanın bir çox yerlərində Xəlvətiyyə təriqəti davam edirsə, bu Seyid Yəhya Bakuvinin sayəsindədir. (Ardı var)

LAFZATULLAH-ESMAULLAH

İstanbul'un Fethinin 550. yılı hatırasına, üstadım Mehmet Özçay'ın bir hilyesinden ilham alarak tasarladığım ve 2003'de Bakü'de Klasik Türk Sanatları-II sergisinde sergilediğim Fatih tablosuna Hülya Rıhtım hanımefendi tezhiblerini yaparak katkıda bulundu. Seyran Tekleli ise minyatürleri yaptı. 

Boyutları 110X70 cm

(bazıları facebooktan indirip kendi adlarına sitelerine koydukları için eserlerimi yayınlamak istedim)

SEYYİD YAHYA ŞİRVANİ'NİN TÜRBESİ - BAKÜ

ŞİRVAN’DAN ANADOLU’YA AKAN İRFAN NEHRİ TARİKAT-I ALİYYE-İ HALVETİYYE’NİN TARİHİ KÖKLERİ -V

SİLSİLESİ

Halvetiyye İslam dünyasında yayılmış en önemli tasavvufî mekteplerden biridir. Tarikatın pir-i sânisi olan Seyyid Yahya Şirvanî bu mektebe son ve kâmil şeklini veren şeyhtir. Abdülkahir Sühreverdî’den başlayarak, Kutbeddin Ebherî, Zahid Geylanî ve Ömer Lahicî tarafından geliştirilen tarikatın fikri yapısı, Seyyid Yahya tarafından bir sistem haline getirilerek yeniden yapılandırılmıştır. Bundan dolayı “Pir-i Sâni” unvanıyla Halvetiyye kollarının hepsinin silsilelerinin başında onun adı yer alır.

Halvetiyye silsilesinde Hz. Peygamber’den Pir Ebu Abdullah Ömer’e kadar 18, Pir-i Sâni Seyyid Yahya Şirvanî’ye kadar 22 şeyh yer almaktadır. Bu mübarek silsile, Hz. Peygamber Efendimiz'den Şeyh Seyyid Cemaleddin Yahya eş Şirvanî el-Bakuvî Hazretlerine şu şekilde ulaşır:

Seyyidü'l-Evvelin ve'l-Ahirin Muhammed Mustafa (s.a.v.) (12/632)

Ebu'l-Haseneyn İmam Ali bin Ebu Talib (k.v.) (v. 40/660)

Seyyidü't-Tâbi'in Şeyhu’ş-Şuyuh Hasan el-Basrî (v. 110/729)

Eş-Şeyh el-Habib bin Mahmud el-Acemî (v. 156/774)

Eş-Şeyhü'l-Kebir Ebu Süleyman Davud bin Nasır et-Ta'î (v. 165/783 )

Eş-Şeyhü'l-Fahim Ebu'l-Mahfuz Maruf Ali el-Kerhî (v. 200/816)

Eş-Şeyhü'l-Kerim Ebu'l-Hasan Sırrı's-Sakatî (v. 253/867)

Seyyidü't-Tâife-i Sûfıyye Ebu'l-Kasım Cüneyd b. Muhammed el-Bağdadî (v. 297/910)

Eş-Şeyh Ebu Ali Ahmed Mümşâd ed-Dinaverî (v. 299/912)

Eş-Şeyh Ebu Abdullah Muhammed Dinaverî (v. 370/980)

Eş-Şeyh Ebu Hafs Ömer Vecihüddin el-Kadı el-Bekri es-Sühreverdî (v. 442/1050)

Eş-Şeyh Ebu'n-Necib Ziyâüddîn Abdülkâhir el-Bekrî es-Sühreverdî (v. 563/1168)

Burada silsile iki kola ayrılmaktadır. Birisi Sühreverdîyye tarikatının kurucusu Şeyh Şihabüddin Sühreverdî, diğeri ise Ebheriyye tarikatının kurucusu Kutbeddin Ebherî ile devam etmektedir. Halvetiyye ikincisini takib eder.

Pir-i Tarikat-ı Ebheriyye Ebu Reşid Kutbeddîn el-Ebherî (v. 622/1225)

Eş-Şeyh Rüknuddin Ali bin Haydar bin Muhammed Sincasî (v. 628/1230?)

Eş-Şeyh Şihabüddîn Mahmud Tebrizî (v. 702/1302?)

Eş-Şeyh es-Seyyid Cemaleddîn Muhammed Şirâzî, el-Ezherî (v. 652/1255?)

Pîr-i Tarikat-ı Zâhidiyye-i Halvetiyye İbrahim bin Ruşen, Zahid-i Gilânî (v. 681/1282)

Eş-Şeyh Kerimüddîn Ahî Muhammed el-Halvetî el-Harezmî (v. 780/1378?)

Pir-i Tarikat-ı Halvetiyye eş-Şeyh Ebu Abdullah Siracüddîn Ömer bin eş-Şeyh Ekmelüddîn eş-Şirvanî el-Lahicî el-Halvetî (v. 750/1350)

Eş-Şeyh el-Fani Ahî Mirem (Emrem) el-Halvetî (v. 800/1398?)

Eş-Şeyh Hacı İzzeddîn Mahmud bin Mevdud bin Ahmed et-Türkmanî eş-Şamahî el-Halvetî (812/1410)

Eş-Şeyh Sadreddîn eş-Şirvanî el-Hiyavî (826/1423-24)

Pir-i Sânî Seyyidetü’t-Taifetü’l-Halvetiyye eş-Şeyh es-Seyyid Cemaleddin Yahya bin es-Seyyid Bahaeddin eş-Şirvanî el-Bakuvî el-Halvetî (870/1466)

ŞİRVAN’DAN ANADOLU’YA AKAN İRFAN NEHRİ TARİKAT-I ALİYYE-İ HALVETİYYE’NİN TARİHİ KÖKLERİ - lV

 ESERLERİ

Seyyid Yahya Şirvani sıradan bir sufi değildi. O, öz sistemini kurmuş, mektep sahibi, eser yazan, mütefekkir ve şair bir mürşit idi. Yazdığı eserler ile edebi-tasavvufi bir mektep kurarak Halvetiyye sufi edebiyatı diyebileceğimiz çok zengin bir edebi mahsülün oluşmasına zemin hazırlamıştır. Halifelerinden itibaren bu tarikate mensup sufi mürşidleri kendi eserleri yanında Seyyid Yahya’ya nazireler ve şerhler yazarak yolunu ve usulünü devam ettirmişlerdir.

Seyyid Yahya Şirvani, yazdığı eserlerle edebi başarısını göstermenin ötesinde Halvetiliğin prensiplerini ve felsefesini ilk olarak tespit eden şahsiyettir. Böylece bu tarikatın düşünce sistemi ve usulleri değişmeden günümüze kadar gelebilmiştir. Şirvani, “Bu fakir, birçok kimseye sorup, birçok tefsirler okudum.” diye ifade ettiği gibi, okuyup araştıran, derin tefekkür sahibi, devrinin büyük bir alimidir. Halvetiliğin ilim, sanat ve edebiyat çevrelerinin en çok tercih ettiği tarikat olmasında onun bu özelliklerinin sonraki rical tarafından devam ettirilmesi olmuştur.

Onun mektebi, XV. asrın ikinci yarısından itibaren yetiştirdiği sufi mürşidler tarafından Şirvan’dan başka Osmanlı, Akkoyunlu ve Memluklu toplumları ve yönetim çevrelerinde tanınmış, halkla beraber idareci ve aydın sınıf tarafından büyük hüsn-ü kabul görmüştür. XVI. asırdan itibaren Seyyid Yahya edebi-felsefi mektebi bütün İslam dünyasına yayılmış, özellikle de Osmanlı coğrafyasında büyük muhabbete mazhar olmuştur. Bu ve takip eden asırlarda Osmanlı’da Halvetiyyeye mensup birçok entellektüel şeyh yetişmiş, binlerce nazm ve nesr eser vücuda getirmişlerdir.

Seyyid Yahya’nın yetiştirdiği ilk şeyhleri takip eden XVI. Asır dönemde birçok şair-şeyh bulunmaktadır. Bunlar arasında İbrahim Gülşeni, Cemali, Seyyid Nizam, Hayali, Haleti, Safveti, Sofyalı Bali, Ali, Arifi, Behişti, Beliği, Beyani, Cevheri, Fazli, Hatemi, Fazli, İlahi, Kaşifi, Latifi, Layihi, Levhi, Mahvi, Muhyi, Nev’i, Rusuhi, Saili, Saliki, Sani, Şani, Sıhri, Sıyami, Usuli, Vahdeti, Valihi, Yahya Bey, Yetim, Yiğitbaşı, Zaifi, Gülşeni, Şemseddin Sivasi, Sümbül Sinan, Merkez Efendi, Ümmi Sinan, gibi sufi şairler vardır. Bunlardan başka XVII-XX. Yüzyıllarda da yaşamış Niyazi Mısri, Ömer Fuadi, Kuşadavi, Nazmi, Suzi, Yusuf Sinaneddin, Nureddin Cerrahi gibi önemli edebi şahsiyetler vardır.

XV. asrın büyük sufi mütefekkiri, Halvetiyye tarikatının ikinci piri, Seyyid Yahya nesir eserlerini; Arap, Fars ve Türk dillerinde, nazm eserlerini ise Fars dilinde kaleme almıştır. Şiirlerinde “Seyyid” mahlasını kullanmıştır.

Şirvani’nin  tasavvufi muhtevaya sahip olan eserlerinin sayısı kaynaklarda tam olarak verilmemiştir. Seyyid Yahya’nın eserleri müridleri vasıtasıyla Anadolu’ya intikal etmiş ve burada birçok defa istinsah edilerek çoğaltılmıştır. Eserlerin bir kısmı mecmua şeklinde, bir kısmı ise tek başına kitap olarak bulunmaktadır. Mecmualar Farsça eserlerden oluşur. Son tespitlerimize göre eserlerinin sayısı 19 adetten ibarettir. Türkçe ve Arapça eserleri yayınlanmış olup Farsça eserlerini yayınlama çalışmaları devam etmektedir.

1. Şifau’l-Esrar: Seyyid Yahya’nın Türkçe olarak yazdığı tek ve en hacimli eseridir. Tasavvufun umumi meseleleri yanında Halvetiyyenin felsefesi ve usulüne dair kıymetli bilgileri ihtiva etmektedir. Eser tek nüsha olarak Süleymaniye kütüphanesinde bulunmaktadır. Azerbaycan ve Türkiye’de yayınlanmıştır.

2. Vird-i Settar: Seyyid Yahya’nın eserleri içinde özel bir yeri vardır. Tarikat bağlılarının her gün okudukları bu vird, Arap dilinde olup gayet selis bir üsluba sahiptir. Muhtevasını üç kısma ayırmak mümkündür. Birinci bölümde Allah’a dua ve sena edilir. İkinci bölümde Allah’ın sıfatları ve doksan dokuz ismi anılır. Üçüncü bölümde Hz. Muhammed’e (s.a.v.), ilk dört halifeye, Ehl-i Beyt’e, Hamza ve Abbas’a dua ve selam edilir. Müritlerin sesli olarak icra edecekleri bu virdin sonunda, sessiz olarak okunan kısa bir dua da vardır. Evrad-ı Yahya, Vird-i Settar, Vird-i Yahya, Vird-i Halvetiyye gibi isimlerle de anılan bu eserin birçok defa şerhi yapılmıştır. Kütüphanelerde birçok yazması olduğu gibi baskısı da mevcuttur.      

3. Acaibu’l-Kulûb: Seyyid Yahya Şirvanî’nin büyük sufilerin sözlerinden derlediği bu mecmuada, meşhur sufi Bayezid-i Bistamî’nin kalbin ahvali, Yahya b. Muaz’ın Makamat ve hallerinden bahseden sözleri ile Abdullah el-Ensarî’nin bazı sözleri nakledilmektedir. Bilinen tek nüshası, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, FY. 956/ HE.8194’te kayıtlıdır.

 4. Etvaru’l-Kalb (Kulûb): Mesnevi tarzında manzum bir eser olup, “kalb nasıl bir şeydir” diye sorulması üzerine telif edilmiştir. “Kalbini gör ki kalb Allah’ın arşıdır/ Onda şahın gizli cevherleri vardır.” diyerek kalbin tasavvuftaki önemini ve hallerini anlatır ve kalbin yedi hali olduğundan bahseder. Bunlar: Sadr, kalb, şegaf, fuad, heyyetü’l-kalb, süveyda ve behçetü’l-kalbdir. Bu hallerin manzum tasavvufî açıklaması yapılır. Bazı kütüphane kayıtlarında “Risale-i Etvari’l-Kulûb” adı altında zikredilmektedir. Millet Kütüphanesi’nde “Gülzar-ı Saadet” adıyla kayıtlıdır. 772 beyittir.

5. Beyanü’l-İlm: Manzum mesnevi tarzında olup 550 beyittir. Na’t ve ilk dört halifeyi medheden manzumelerden sonra bazı şer’î ve tasavvufî öğütler verilir. Farzın başının Allah’ı bilmek ve tanımak olduğu, bunun için de Allah zikrine devam etmenin önemi anlatılır. Zikrullah’ın hasta kalblere ve gafillere şifa verip, uyararak inandırdığı fikri işlenir. Kayıtlarda “Risale der-beyan-ı ilm” “İlm-i Ledunni” diye de geçmektedir.

 6. Keşfu’l Kulûb: Eser dört bölüm olup Akıl, Kalb, Ruh, Nefs ve onun seyr ü sülûku ile kâmilleşmesinin metodu anlatılır. Seyyid Yahya, eserini bu hususlar hakkında yöneltilen suale cevap olarak kaleme aldığını söyler. Eseri Şirvanşah Halilullah Han’a şu ifadelerle ithaf etmiştir: “Bu risaleyi yazma başarısının sebebi yüce adalet emiri, âlemdeki sultanların en şereflisi, el-Melikü’l-Mennan’ın hükmünün devam ettiricisi, Halilü’r-Rahman’ın adaşı Sultan ibn-i Sultan Emir Halilullah’ın (yüce Allah onu bütün âleme ve âlemdekilere yaydığı rahmetiyle en yüce makama çıkarsın) günden güne artan devletinin itidali vasıtasıyla bulduğum emniyet ve eman ile yazdım.”

7. Kıssa-i Mansur: Meşhur Sufi Hallac-ı Mansur’un darağacında iken bir mecnun ile olan muhaveresinin anlatıldığı Farsça, manzum mesnevi tarzında telif edilmiş bir eserdir. İlk bakışta bu şiir Attar’ın eserlerinin birinden alınmış gibi görünmekte ise de onun aynı vezindeki İlahiname’si ile Esrarname’sinde bu hikâye yoktur. Bundan dolayı bu eserin Seyyid Yahya Şirvanî’nin kısa mesnevilerinden biri olduğunu kabul etmek gerekir.

8. Menazilü’l Âşıkîn: Mesnevi tarzında yazılmış olup 1797 beyittir. Eserde tasavvuf yolunun sâliklerinin ulaşması gereken menziller anlatılır. Bu menziller kırk adet olup şunlardır: Niyet, inabet, tevbe, irade, cehd, murakabe, sabır, zikir ve fikir, nefse muhalefet, rıza, muvafakat, teslimiyet, tevekkül, zühd, ibadet, vera, ihlâs, sıdk, havf, recâ, fenâ, beka, ayne’l-yakîn, marifet, velayet, şevk, muhabbet, vahdet, kurbet, visal, keşf, huzur, tecrid, tefrid, inbisat, tahayyur, nihayet, tasavvuf, kurbetin kurbeti. Eserin adı bazı nüshalarda “Çihil Menazil” olarak geçer. Ebu Said Ebu’l-Hayr (967-1049) “Makamat-ı Erbain” adlı eserinde kırk makamdan bahseder ki bunlar Seyyid Yahya’nın “Menazilü’l-Âşıkîn”de ele aldığı makamlar ile birkaçı dışında benzer olsa da açıklamaları farklıdır.

9. Makamat: Tasavvuf yoluna giren kimsenin Allah’a ulaşmak için manevi yolculuğa ihtiyacı vardır. Seyyid Yahya eserinde bu manevi yolculuğun yedi mertebesinden bahseder. Bunların her birine makam denilir. Bu makamlar şunlardır: Seyr ilallah, seyr lillah, seyr alallah, seyr ma’allah, seyr fillah, seyr anillah, seyr billah. Makamat bazı nüshalarda ayrı bir kitap olarak verilmiş ise de, birçok nüshada Menazilü’l-Âşıkîn’in devamında bir bölüm olarak bulunmaktadır.

10. Ramuzu’l-İşarat (Te’vilü ve Tefsiru İhdine’s-Sırata’l-Müstakıym): Seyyid Yahya’nın “Bir adil şahın huzurunda sorulan” diyerek Halilullah Han’ın bulunduğu bir mecliste, muhtemelen onun tarafından sorulan bir suale verdiği cevaptır. “Fatiha suresinin 5. ayeti olan ‘Bize doğru yolu göster’ manasındaki ‘İhdine’s-sırata’l-müstakıym’ sözünün tefsir ve tevili noktasında, işaret, mükâşefe ve muayene ehlinin kalb yolundan hâsıl ettiği nedir? Bizim ihlas ve inancımızın artmasına vesile olsun.” diye bu ayetin manasının sorulması üzerine yaptığı açıklamayı bir risale olarak daha sonra kaleme almıştır. “Bu izahlar, tefsir kitaplarına bağlı kalınmadan gönüle doğan açıklamalardır.” dedikten sonra, “O gün şöyle soruldu ki enbiya ve evliyaya nasıl olur da kendileri de ’Bizi doğru yola ilet‘ deyip dilekte bulunurlar. Onlar zaten doğru yol üzere değiller mi ki doğru yol isteğinde bulunurlar.” diyerek sorulan diğer suale de cevap vermiştir. Eserin Bakü nüshasının adı ‘’Te’vilü ve Tefsirü İhdine’s-Sırata’l-Müstakıym’’dir. Mensurdur.

11. Şerh-i Esma-i Semaniyye : Manzum, tasavvufî bir eser olup mesnevi tarzında yazılmıştır. Allah’ın Hayat, İlim, Semi’ (duyma), Basar (görme), Kudret, Kelâm, İrade, Beka gibi isim ve sıfatlarının manaları tasavvufî açıdan açıklanmıştır. Tamamı 610 beyittir.

12. Şerh-i Meratib-i Esraru’l-Kulûb (Heft Vadi): Allah’a ulaşmak için sufiler tarafından aşılması gerekli “Etvaru’s-Seb’a”dan (yedi mertebe, yedi makam) bahseder. Bu mertebeler sırasıyla: “Kalb, Aşk, Ma’rifet, İstiğna, Tevhid, Hayret ve Fakr u Fenâ” olarak ifade edilir ve her bölümde bir mertebe açıklanır. Müellif bu mertebelerin her birine vadi adı verdiği için bu esere “Heft Vadi” (Yedi Vadi) de denilmiştir. Mesnevi tarzında yazılmış olup 880 beyittir.

13. Tasarrufat u Mükaşefat; Hz. Peygamber (s.a.v.): “Bir kimse âşık olur, iffet gösterir, aşk sırrını kimseye açmaz da ölürse, şehid olarak ölür.” mealindeki hadisinin şerhidir. Seyyid Yahya bu hadiste bahsedilen aşkın Allah aşkı olduğunu eserinde nazmen açıklar.

14. Şerh-i Sualat-ı Gülşen-i Raz;  Meşhur Azerbaycanlı sufi Mahmud Şebüsterî’nin (1288-1340) “Gülşen-i Raz” adlı mesnevi tarzındaki eserinin şerhidir. Ruh, nefis, gönül, sır, kabz-bast, vakit, yakınlık-uzaklık, gaybet, üns, haybet, İlme’l-yakîn, Ayne’l-yakîn, Hakka’l-yakîn hakkında sorulan suallere manzum olarak verilen cevaplardan oluşur. Şebüsterî’nin bu eseri sufiler arasında büyük rağbet görmüş, birçok şerhi yapılmıştır. Bunlardan biri de Seyyid Yahya’nın “Şerh-i Sualat-ı Gülşen-i Raz” adındaki şerhi olup 1071 beyittir.

15. Ma la Budde Bâtıniyye (Esrarü’l-Vudû’ ve’s-Salat); Tasavvufî açıdan abdest ve namazın mana ve mahiyeti üzerine izahlarda bulunulur. Konu başlıkları şunlardır: Temiz su, niyet, abdest, setr-i avret, vakit, istikbal-i kıble, kıyam, tekbiretü’l-ihram, futuhatu’l-kitap, rükû, sücûd, el-i’tidal, et-teşehhüd, es-salatu’n-nebiyyi, es-selam. Eserin son kısmında birtakım nasihat ve tavsiyeler vardır.

16. Menakıb-ı Emiru’l-Mü’minin Ali (k.v.): Hz. Ali’nin faziletleri anlatılır. Eserde Seyyid Yahya, Hz. Ali’ye olan muhabbet ve bağlılığını büyük bir samimiyetle anlatırken, ona inanmayanın kâfir olduğunu, onu sevenlerin ise kurtulacağını ifade eder. Manzum olarak, kaside tarzında tertip edilmiştir. 116 beyitten ibarettir.

17. Gazeliyyat: Seyyid Yahya, Farsça olan 15 adet gazelinde ilahi aşk konusunu işlemiştir. Eserde dermanı olmayan bir bela olan aşkın, aslında Allah’ın sevdiği kullarına bir lütfu olduğunu söyler.

18. Risale fi Salatü’n-Nebi:Hz. Muhammed’e (s.a.v.) salât ve selam getirmenin öneminin anlatıldığı bu kaside sekiz müseddes kıta halinde olup 56 beyitten ibarettir.

19. Mekarim-i Ahlâk: Seyyid Yahya’nın nadir bulunan nesir eserlerindendir. Konusu ahlâk olan eserde, amel-i salih ve ahlâkın imanın temeli olduğu konusu işlenir. Hz. Peygamber’in ve O’nun yolunda olanların en ehemmiyetli hususiyetlerinin ahlâk olduğu söylenir. İnsanda kötülük duygularının neler olduğu ve bunlardan kurtulmanın yolları gösterilir. Tasavvufun, “Allah’ın ahlâkı ile ahlâklanmak” olduğu vurgulanır.İstanbul Üniversitesi kütüphanesindeki nüshanın adı “Ahlâk-ı Mahmudat”dır.

ŞİRVAN’DAN ANADOLU’YA AKAN İRFAN NEHRİ TARİKAT-I ALİYYE-İ HALVETİYYE’NİN TARİHİ KÖKLERİ - lll

SEYYİD YAHYA ŞİRVANİ'NİN MANEVİ VASIFLARI VE ZÜHD HAYATI

Seyyid Yahya’nın tasavvufa girişinden vefatına kadar bütün hayatı zühd ve mücahede içinde geçmiştir. O, çok sıcak aylarda, azıksız ve susuz olarak sahralara çıkar, oralarda günlerce kalır, ibadetle meşgûl olurmuş. Halvete girmek, yalnız olarak tenha bir yerde kalmak ve ibadet etmek onun değişmez âdetlerinden imiş. Çok az bir gıda ile yetinir, halvet süresince, kırk günde sadece üç defa iftar edermiş. Kaynaklarda vefatından önceki son altı ayda bir şey yemediği nakledilmiştir. Dede Ömer Ruşenî divanında, mürşidinin dünyaya ve ukbaya karşı tavrını ve takva halini şöyle anlatır:

Gusl eder idi, könlüne nagâh gelse idi hayali ukbanın

Abdest alırdı, geçse idi hatırından hadisi dünyanın

Vefatından sonra rüyasında şeyhi gören dostları ona, “Allahu Teâla size nasıl muamele etti” diye sorarlar. Seyyid, “Bana kemal ve lütuflarıyla tecelli etti. Arş-ı A’lâda bir nurani sedire oturttu, safalı ruhları da etrafıma toplayarak; 'Yahya! Dünyada iken etrafına dervişleri toplayıp virdini okuduğun gibi burada da oku, bunlar da dinlesinler' dedi. Ben de virdimi okuyorum.” diye cevap verir.

Kendisini fakir, aciz, hayran ve miskin diye tavsif eden Seyyid Yahya için kaynaklar, hürmet ve tebcil ifade eden birçok sıfat ile doludur: Nakibler Nakibi, Neciblerin Necibi, Şeyhlerin Şeyhi, Seyyidlerin Seçkini, Arif-i Bilah, Halvetiyye tarikatının feyz kaynağı, Kudvetu’s-Sâni, hakikat meşrebinde İmamu’r-Rabbanî, Kutbü’l-Arifin, Safiyye ulemasının büyüklerinden, Gavs, Silsile-i tahireden, Evliyanın kutbu gibi. Senayî Hasan Efendi, manzum Halvetiyye Silsilenamesi’nde onu şöyle vasfetmiştir:

Anın pîri dahi Yahya-yı Şirvanî’dir ey sultan

Siyâdet bağına güldür, odur bil maden-i irfan

Ki kutbiyyetle gavsiyyet dahi ferdiyyeti câmi’

Vücud-ı pâkini halk içre âli eylemiş Râfi

Haririzade bütün bu vasıfları toplayarak şunları söyler: Feride-i sadefçe-i zaman, ceride-i nevâdir-i fünûn-ı irfan, edib ve erib, hasib ve nesib, müşfik ve halim bir zat-ı mehasin-i vesim idi. Mukteda-yı gürûh-ı evliyâ, pîşuvâ-yı zümre-i etkıyâ, evvel-i mübâriz-i meydan-ı mücahede ve evvel-i sadr-nişin-i müşâhede ve evvel-i âlem-i kârhâ-yı hidâyet, kâmil-i bârgâh-ı inâyet, el-kutbu’r-Rabbanî, ve’l-gavsü’s-Samedanî, es-Seyyid eş-Şeyh Yahya-ı Şirvanî.

 Aydınlı Dede Ömer Ruşenî, çok sevdiği şeyhini divanında şöyle methetmiştir:

Seg-i kuyinin ayagı tozuyem, Seyyidi Haşimi Yahya’nın

Bizi ol boşladı gılavuz olup, doğru yoluna Hak Teâla’nın.

Tapusu merceiydi sâdâtın, kapusu mecme’i Mevla’nın

Her kişi görer idi âsarın, çehresinden ayan tecellânın.

Bir başka yerde şöyle demiştir:

Taciyem desem n’ola her şeyh-i şuyûhun, çünki men,

Seyyid-i Sâdât, Seyyid-i Yahya hak-i rehiyem.

Hüseyin Vassaf bir beytinde Seyyid Yahya’yı şöyle vasfeder:

Nice vasf eyleye bu zat-ı şerifi Vassaf

Zatı zahirde vü bâtında maani-i keşşaf

Neseb-i silsilesi Haydar-ı Kerrar’a çıkar

Irk-ı tahirle odur ibn-i Nakibu’l-Eşraf

            Bu güzel tavsifler içinde Mehmet Ali Aynî’nin şu sözleri, hepsini hülasa eder mahiyettedir: “Seyyid Yahya, zaman sadefinin tek incisi, fen ve irfan nadirliklerinin tutanağı, edip ve akıllı, saygın ve soylu, şefkatli ve yumuşak, güzel yüzlü ve iç güzellikler sahibi bir zat.”

Halvetiyye Tarikatı, Seyyid Yahya Şirvani hazretleri tarafından yeniden yapılandırılıp yayıldığı için Halvetiyye kollarının hepsinin başında onun adı bulunur. Onun  tarikata getirdiği yeniliklerden bazıları şunlardır:

• Yedi isme beş isim ilavesiyle on iki esma ile seyr ü sülûkun tamamlanması. Bu usul bazı kollar tarafından uygulanır.
• Halvetiyye dervişlerinin günlük hayatlarında ve sufilik mesleğinde uymaları gereken adab.
• Vird-i Settar’ın tertibi. Bununla Halvetiliğin müstakil bir tarikat hüviyetini kazandığı söylenir.
• Tarikat adabına dair esasların yazılı hale getirilmesi.
• Kur’an ve Hadislere esaslanan ilmi tasavvuf anlayışını yerleştirmesi.
• Halvet ve zikir usulünü açıklanması.
• Etrafa mürşidler göndererek tarikatı yayması,
• Yazdığı eserlerle Halvetiyye’de tasavvufî-edebî geleneği başlatması. 

ŞİRVAN’DAN ANADOLU’YA AKAN İRFAN NEHRİ TARİKAT-I ALİYYE-İ HALVETİYYE’NİN TARİHİ KÖKLERİ - ll

          PİR-İ SANİ SEYYİD YAHYA EŞ-ŞİRVANİ EL-BAKUVİ.

Halvetiyye tarikatının şekillenmesi ve yayılmasında en büyük pay sahibi şüphesiz ki Pir-i Sani, Seyyid Yahya eş-Şirvani, el-Bakuvi’dir.  Birçok araştırmacının da kaydettiği gibi o, getirdiği yeni esaslar ile Halvetiyye’nin müstakil bir tarikat haline gelmesine ve yayılmasına vesile olmuştur. 

Seyyid Yahya Şirvani, XIV. asrın sonlarında Şamahı’da dünyaya gelmiştir. Tam adı es-Seyyid Cemaleddin Yahya ibn-i es-Seyyid Bahaeddin eş-Şirvani eş-Şamahı el-Bakuvi’dir. Nesl-i paki, Musa Kazım hazretlerine dayanan hazreti pirin ataları nakibler neslinden olmuştur. Babası Bahaeddin Efendi, Şirvanşahlar devletinin Nakibu’l-Eşrafı idi. Çocukluk ve gençlik çağlarında, fiziki ve ahlaki yönden üstün vasıflara haiz bir insan olarak çevresinde tanınmıştır. Öyle ki, hemen her kaynakta onun bu yönüne dikkat çekilmiş, “Kemal ve cemal sahibi, Fevkalade zahiri güzelliği ve batıni kemalatı olan bir eşi bulunmaz yaratılışta, son derece güzel ve tesirli bir çehreye malik, kırk gün hücresinde halvette kalıp çıkınca, yüzünde nurani bir parlaklık olur, onu gören gözleri kamaştırırdı” gibi sözlerle tavsif edilmiştir. “Cemaleddin” sıfatını alması da bu hususiyeti sebebiyle olmalıdır.

Hulvî ”Lemezat”ında, Seyyid Yahya’nın çocukluk yıllarında başından geçen şöyle bir menkıbeyi nakleder: Bir gün annesi ile birlikte yolda gitmekte iken bir zat gelerek elinden tutar, havaya kaldırır. Onu ümmetin seçkinleri ve sâdâtın büyüklerinin bulunduğu manevi bir meclise götürür. Ortada kandil misali etrafa nur saçan bir zatın yanına gelirler. İçlerinden birisi o nurani zattan Seyyid Yahya’yı kendisine emanet etmesini talep eder. Bunun üzerine ona teslim ederler. O da “Sen şimdi annenin yanına git, vakti gelince ben seni bulurum.” der. Seyyid Yahya bir anda kendini annesinin yanında bulur.

Eserlerindeki derin ilmi izahlardan, Seyyid Yahya’nın iyi bir tahsil gördüğü anlaşılmaktadır. Şamahı’dan ayrıldığına dair bir bilgimiz olmadığına göre, tahsilini burada tamamlamıştır. O devirde, burada iyi eğitim veren medreseler ve alimler olduğu bilinmektedir. “Şifau’l-Esrar”da ilim aldığı dört mualliminin adını verir onları hayırla yad eder. Bunlar; Şemseddin Ahsıketi, Hafızüddin el-Gerderi, Tacüddin ve Kudbeddin es-Serabi’dir.

XIV. asır başlarında Azerbaycan-Şirvan’da doğup gelişen Halvetiyye tarikatının merkezi, bu devirde, Şirvanşahlar’ın payitahtı Şamahı şehrinde idi. Halvetiyyenin en büyük tekkesi buradaydı ve mürşidi Şeyh Sadreddin Hıyavî de burada yaşamaktaydı. Seyyid Yahya’nın çok genç yaşlarında iken tasavvuf ile tanışmasına karşılaştığı bir hadise sebep olur. Şöyle ki; bir gün arkadaşları ile birlikte Çevgan oynarken oradan geçmekte olan Halvetiyye dervişleri ile karşılaşır. Yahya, saygı göstererek onların önünden geçmez. Onu tanıyan ve bu hareketinden oldukça memnun olan sufiler, tarikatlarına girmesi ve ecdadı gibi velayet sahibi olması için dua ederler. Gece mana aleminde Hz. Peygamber (s.a.v.) Seyyid Yahya’nın elinden tutarak Şeyh Sadreddin’e teslim eder ve onun bundan sonra manevi babası olduğunu, yolunun kendi yolu olduğunu, bu yoldan ayrılmamasını, ifade eden tavsiyelerde bulunur. Gördüğü rüyanın tesiri ile Pirzadenin yanına gider ve onun vasıtasıyla Şeyh Sadreddin’in dergâhına gider ve şeyhe bağlanıp müridi olur. Babası, önceleri onun bu kararına karşı çıkarak sufilerle olmasını, dünya işlerinden ilgisini kesmesini ve halvete çekilmesini hoş karşılamaz. Onu vazgeçirmeye çalışsa da muvaffak olamaz. Bunun üzerine şeyhi tehdit etmek hatta zor kullanmak düşüncesinde iken, Yahya’da gördüğü hal ve Şeyhle karşılaşması esnasında şahit olduğu hadise karşısında teslim olarak şeyhin müridi olur.

15. ASIRDA MANA ÂLEMİNİN PAYİTAHTI – BAKÜ

Seyyid Yahya, uzun yıllar şeyhinin derslerine devam eder, halvetler ve zikirler ile seyr ü sülûkunu tamamlayarak kâmil ve arif bir şeyh olarak yetişir. Şeyh Sadreddin’in vefatı sonrasında, mürşidinin vasiyetine uyarak irşad makamına geçmesi gerekir. Ancak ondan daha kıdemli olan Pirzade posta oturur. Seyyid Yahya’nın şeyhlik için henüz genç olduğunu ileri süren yaşlı müridler de Pirzade’ye biat ederler. Bunun üzerine Seyyid Yahya, şeyhinden intikal eden “sırr-ı esma” ile Şamahı’dan ayrılır, Bakü’ye doğru yola çıkar.

Seyyid Yahya, 1420 civarında Şamahı’dan ayrıldığında Şirvanşahlar Devletinin başında Halilullah Han bulunmaktaydı. Bu zaman diliminde ülkenin payitahtı da geçici olarak Bakü’ye nakledilmiş idi. Celaleddin Süyûtî’nin adalet ve hamiyet sahibi bir devlet adamı olarak övdüğü Halilullah Han, tasavvufî faaliyetlerini devam ettirmesi için Seyyid Yahya’yı Bakü’ye davet ederek burada ağırlar ve sarayının yanındaki Keykubat Mescidi’ni ona tahsis eder. Böylece Halvetiliğin İslam dünyasında yayılmasına kaynaklık edecek tarihi hankâh burada tesis edilir. Halilullah Han, tekke çevresinde, içinde halvethanelerin de bulunduğu bir mescid, aile fertleri için de bir türbe yaptırır. Şirvanşah, ona büyük hürmet ve muavenet gösterir. Seyyid Yahya da telif ettiği “Keşfü’l-Kulûb” adlı eserini, adaletini övdüğü Halilullah Han’a ithaf ederek aralarındaki yakın münasebeti gösterir.

Seyyid Yahya Şirvani, 1463’te veya 1466’da Bakü’de vefat etti. “Cânişîn-i cennet” ibaresi tarih düşüldü.

Seyyid Yahya’nın kabri, dergâhının kıble tarafında, sekiz köşeli olarak klasik üslupta inşa edilmiş türbesindedir. XVI. Asırda Safeviler’in hücumları neticesinde zaptedilen şehirle birlikte saray ve hankâh da tahribata uğrar. III. Murad’ın saltanatı devrinde Bakü Osmanlı idaresine geçince Şirvan valisi Özdemiroğlu Osman Paşa tarafından yeniden imar edilir ve hankâhın girişine, devrin ve bölgenin mimari özelliklerini yansıtan bir tac kapı yaptırılır. Bu kapı halen ayakta olup Sultan Murad Kapısı olarak anılmaktadır. Saray ve mescid Bakü’nün XIX. asır başlarında Rus işgali esnasında ve 1918 Mart’ında Ermenilerin şehirde uyguladıkları katliamlar sırasında tahrip olmuştur. Dergâhın avlusundaki şeyh kabirleri ile mescidin kalan kısmı, Sovyetler döneminde tamamen ortadan kaldırılır. Külliyeden sadece Türbe sağlam halde günümüze kadar gelmiş olup halen Şirvanşahlar Saray Müzesi içindedir.

Seyyid Yahya’nın üç oğlu olduğu bilinmektedir. Büyük oğlu Fethullah, babasından sonra bir sene kadar dergâhta şeyhlik yapmıştır. Ortanca oğlu Emir Gülle’dir. Seyyidin küçük oğlu Nasrullah Şirvanî, Kırım Hanı tarafından davet üzerine Kırım’a gitmiş, burada kendisine tahsis edilen tekkede şeyhlik ve nakibü’l-eşraflık yapmıştır. Halvetiliğin Kırım ve civarında onun tarafından yayıldığı Şeyh Hasan Kırımî tarafından nakledilmiştir. Dergahta daha sonra şeyh olan Afyonlu Şükrullah efendi ve Kemaleddin Şirvani bilinen son şeyhlerdir.

ŞİRVAN’DAN ANADOLU’YA AKAN İRFAN NEHRİ TARİKAT-I ALİYYE-İ HALVETİYYE’NİN TARİHİ KÖKLERİ - l

Azerbaycan-Şirvan kültür coğrafyası, tarih boyunca Anadolu’yu besleyen ilim, sanat ve irfan kaynaklarımızdan biri olmuştur. Selçuklu ve Osmanlı tasavvufunun beslendiği kaynak bölgelerin başında, Horasan’dan sonra Azerbaycan gelmektedir. Tasavvuf tarihimizde silinmez izler bırakan, Şems-i Tebrizi, Ahi Evran, Geyikli Baba, Nimetullah Nahcuvani, Gülşehri, Sinaneddin Erdebili, Nakkaş Baba, Abdülmecid Şirvani, İsmail Şirvani, Mir Hamza Nigari gibi arifler bu bölgeden Anadolu’ya hicret etmişlerdir. Yine, Bakü ve Erdebil’de gelerek burada Seyyid Yahya Şirvani, Sadreddin ve Hoca Ali Erdebili gibi mürşidlerin mana ikliminde yetişen Hamidüddin Veli, Bahaeddin Erzincani, Dede Ömer Ruşeni, Habib Karamani Alaeddin Rumi gibi Hak aşıkları, Anadolu’yu manen fethetmişlerdir.

HALVETİYYE’NİN MİMARLARI

Sühreverdiyye, Ebheriyye ve Zahidiyye tarikatlarının bir devamı olarak XIII. asır sonlarında, Şirvan’da tesis edilen Halvetiyye’nin tarihi teşekkül süreci incelendiğinde, bu yapıda derin tesirleri olan dört büyük mana mimarının adı karşımıza çıkmaktadır. Bunlar:

Ebu’n-Necib Abdülkahir Sühreverdi (v. 563/1168),

İbrahim Zahid Gilani (v. 681/1282),

Ömer Halveti (v. 750/1350) ve

Seyyid Yahya Şirvani (v.1464)’dir.

Bu dört şeyhin tarihçeyi hayatlarına çok kısa bir nazar gezdirirsek şunları tespit edebiliriz. Selçuklular devrinin mütefekkirlerinden Abdülkahir Sühreverdi, Zencan yakınlarındaki Suhreverd beldesinden birçok büyük alim, filozof, sufi ve hattat gibi nadire-i fıtrat çıkarmış bir aileye mensup büyük bir şahsiyettir. Bağdat Nizamiye Medresesinde hem talebe hem de müderrislik yapan Şeyh Ebu’n-Necib, zaman zaman karşılaştığı mali sıkıntılar karşısında sakalık yaparak ilim-irfan hizmetinden dûr olmamıştır. Meşhur sufi, Şihabeddin Ebu Hafs Ömer Sühreverdi’nin hem amcası hem de mürşidi olmanın yanında İşraki felsefenin kurucusu Şihabüddin Yahya Sühreverdi (maktul) ile de akrabadır. Şeyh Ebu’n-Necib’in yetiştirdiği mana sultanları Ömer Sühreverdi, Sühreverdiyye tarikatını Bağdat’da, Kutbeddin Ebheri (v. 622/1225) ise Ebheriyye tarikatını Şam’da tesis edeceklerdir.

İlmi tasavvufun temsilcileri olarak İslam dininin ledünni mana boyutunu temsil eden bu alim-sufi şahsiyetler, Hindistan’dan Anadolu’ya, Azerbaycan’dan Afrika’ya kadar yayılan irfan medeniyetinin tesisinde öncülerden olmuşlardır. Ebheriyye mektebi, bu bölgedeki safahatını Rükneddin Sincasi (v. 628/1230?) ve Şihabüddin Tebrizi (v. 702/1302?) ile Azerbaycan’da devam ettirmiş, Tebriz’li Seyyid Cemaleddin (v. 652/1255?) ile Aras nehrinin ötesine, yani Güney Kafkasya’ya geçerek Halvetiyye’nin tohumlarını bu bölgeye serpmiştir.

Seyyid Cemaleddin’in yetiştirdiği İbrahim Zahid Gilani, Lenkeran’ın Siyaverud beldesinde doğmuştur. Son derece takva ve zühd içinde yaşadığı için Zahid diye isimlendirilen şeyh, Halvetiyye ve Safeviyye’nin babası sayılır. Safiyyüddin Erdebili ve Ahi Muhammed Halveti’yi yetiştiren bu büyük sufi, Halvetiyye ve Safeviyye taifesinin mürşid-i ammı olarak kabul edilir. Zira bu iki tarikatın en mühim prensibi olan “Esmayı-Seb’a” zikrini, yani Allahın yedi ismi ile seyr-i süluk prensibini ilk uygulayan odur. Şafii mezhebine mensup olan şeyhin birisi Lenkerana bağlı Şıhakeran köyünde diğeri ise Gilan’ın Lahican beldesinde iki kabri vardır ve halen ziyaretgahtır.

İbrahim Zahid’in halifesi Ahi Muhammed (v.713/1313), Halveti adını alan ilk şeyhtir. Lenkeran veya Lahican’da yetiştikten sonra Harezm’e gönderilir. Orada hizmet ettiği için Harezm Halvetiliğinin kurucusu kabul edilir. Halvetiyye’nin piri Ebu Abdullah Ömer Halveti’yi beraberinde götürerek burada yetiştirir. Her ikisi de Şirvan’ın meşhur Şeyhzadeler neslindendir.

PİR-İ EVVEL ÖMER HALVETİ.

Diğer tarikat pirleri ile karşılaştırıldığında Halvetiyye pirinin hayatı hakkındaki biligiler hepsinden daha az ve mübhemdir. Öyle ki, Pir Ömer’in doğduğu, yaşadığı ve vefat ettiği yerler hakkındaki bilgiler dahi çelişkili, hatta kabrinin yeri dahi tam olarak belli değildir.

Tasavvufa intisabına sebep olan hadiseyi Hulvi, Lemezat’ta şöyle nakleder. Gençliğinde at binmeye ve askerliğe büyük merakı olup bu sebeple zaman zaman askeri seferlere katılırmış. Bir savaşta birliği mağlub olur ve herkes gibi o da canını kurtarmak için kaçarken pusuya düşürülür. Ölümle yüz yüze geldiğ anda bir hal olur, ceddinin ruhaniyeti karşısında belirerek ona hitaben; "Ey Ömer! Ya yolumuzda olursun veya bu eşkıyâ senin başını keser!" der. Ömer Halveti, irfan yolunu seçtiğini bildirerek ecdadının ruhaniyetinden istimdad eder. Bu vaziyetten kurtularak bütün bir gece at sürerek seher vakti Ahi Muhammed’in talebeleriyle birlikte sohbet ettiğini yere ulaşır. Şeyh ona hitaben "Elhamdülillah, seni bize bağışladılar. Biz de seni dervişliğe kabul ettik" diyerek onu karşılar. Bu menkıbe onun gençlik hayatı hakkında bir kısım bilgileri ihtiva etmektedir. Menkıbede geçen hadisenin, şeyhin gençlik zamanı ve mekanı nazara alınırsa İlhanlılar zamanında olması muhtemeldir.

Pir Ömer, tabiatla çok yakın olan bir zattır. Onun dağlarda ve ormanlarda geçirdiği halvet seansları meşhurdur. Sadece tekkede ibadet etmekle yetinmez, sık sık dağlara çıkar, kırlarda ibadet eder ve halvete çekilirmiş. Bu şekilde zikrettiğinde, dağlardaki kuşlar ve diğer hayvanlar, etrafını çevirip, halka oluşturarak, sonuna kadar dinlerlermiş. Menkıbelerde onun tabiatla iç içe olma anlayışını aksettiren rivayetler çoktur. Şeyh olmasında da böyle bir hadise anlatılır. Şöyle ki, Ahi Muhammed’in vefatından sonra şeyhin vasiyetine uyarak müridler, ona tabi olmak isterler. Ömer Halvetî bu teklifi red ederek birçok defa yaptığı gibi dağlara gider ve bir ağaç kovuğunda halvete girer. Ancak bu sırada kaçan hırsızları yakalamaya çalışan korucular tarafından orada saklandığı düşünülerek hırsız zannıyla tutuklanır. İdam edilecekken kim olduğu anlaşılır ve serbest bırakılır. Bu hadisenin ilahi bir ikaz olduğunu anlayan Pir Ömer dergaha gelir ve posta oturur.

Yolunun Halvetiyye adıyla anılmasının sebebi de halvete olan düşkünlüğü sebebinden olmuştur. Halvetiyye’nin bazı usullerini ve tacın şekli onun tarafından tayin edilmiştir. Rivayete göre kırk defa Erbaini tamamlamasının ardından mana aleminde dört terk ve kırk dallı tac-ı şerif Allah Resulü (s.a.v.) tarafından başına giydirilmiştir. Tacın şeklinin birçok yorumu olsa da yaygın olanı, dört terkin İhlâs suresinin ayet sayısına, kırk dalın ise Erbaine işaret olmasıdır.  

Pir Ömer Halveti, Harezm’den başka Heri, Tebriz ve Hoy taraflarında bulunmuş bir ara Mısır’da yaşamış ve burada iken yedi defa hacca gitmiştir. Rivayete göre, Celayirli Sultanı Üveys (1356-1375)’in daveti ve ricası üzerine Tebriz’e gelirken yolda vefat etmiştir. Pirin hayatının sonlarında Şirvan’a geldiği ve burada vefat ettiğine dair karineler vardır. Tarikatın ondan sonraki dönemde bu bölgede devam etmiş olması yanında, Şeyh Yusuf Mahdum Şirvani de onun Şamahı yakınlarındaki Avahıl’dan olduğuna işaret etmiştir. Gerçekten de burada “Ömer Sultan” diye bilinen bir kabrin olması bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 

Halvetiyye irfanını Pir Ömer sonrasında Şirvan’da devam ettiren mürşidler sırasıyla; Ahi Emrem (v.800/1398?), İzzeddin Türkmani (v.812/1410) ve Sadreddin Şirvani’dir (v.826/1423-24). Ahi Emrem Kırşehir’de yaşamış olup hayatı hakkındaki bilgiler Gülşehri ile örtüşmektedir. Sadreddin’in halifelerinden İlyas Amasi, pirdaşı Seyyid Yahya Şirvani öncesi Halvetiliğin Anadoluda’ki temsilcisidir. Onun halifeleri Amasya ve çevresinde Halvetiliği yaymışlardır.

ORGANISATION PERIOD OF KHALVATİYYAH SUFISM IN SHIRVAN, INSTITUTOR INDIVIDUALS ON THE WAY WHICH REACHES TO SHABAN-I VELI

ORGANISATION PERIOD OF KHALVATİYYAH SUFISM IN SHIRVAN,

INSTITUTOR INDIVIDUALS ON THE WAY WHICH REACHES TO SHABAN-I VELI

ABSTRACT

Sheikh İbrahim Zahid Gilani who is from Suhreverdhi-Ebheri order had came near Lenkheran city in 13. century and established a dervish lodge here. He had educated his dervish who will be the institutors of Khalwatiyyah and Safawiyyah orders on this dervish lodge. One of these dervish’s, Pir Omer had tried to spread this wise school, where will be named Khalwatiyyah later, in regions of Herat, Tebriz and Shirvan. Meanwhile, Khalwatiyyah had been taking place firstly at Herat and then, at Shirvan. Khalwatiyyah which is in a constant period and became a local sufi school of region in Shirvan, had entered to a new period at the beginning of 15. century. It had been completed its progress by being resystematized by Seyyid Yahya Shirvani who is a young sufi master protected by Shirvanshah and had entered to expansion period. Khalwatiyyah which had spreaded to Anatolia by scholarly individuals came from some regions as Aydın, Erzincan, Karaman, Çankırı, Kastamonu, Bursa to Baku where had became attraction center owing to scholarly and literal characteristic of Seyyid Yahya who is called the second institutor, had spreaded in the Balkans, Middle East Caucasia and Africa in a short time and resulted to a major scholarly movements. The school which is demanded by Ottoman government and society because that its belief structure and sufistic perception is appropriate to the characteristics of  Turkish people, had extended to more than fourty sections and subsections in time. Khalwatiyyah which had been firstly brought to Kastamonu by Seyyid Ahmet Sunneti, dervish of Yahya Shirvani, generated an essential civilisation center here with intellectuals from the subsection of Shabaniyye established by Sheikh Shaban-ı Veli, member of Cemaliyye section. On the rescript; there will be the organization process of this scholary school in Shirvan, its crucial representatives, lifestories of the first and second institutors and their actions, transition ways of Khalwatiyyah from here to Anatolia and Kastamonia mentioned.,